φλαμανδική τέχνη

Τέχνη που άνθησε στις περιοχές που αποτελούν το σημερινό Βέλγιο. Κάποτε το όνομα αυτό αποδιδόταν γενικά στην τέχνη των παλαιών Κάτω Χωρών, δηλαδή του Βελγίου και της Ολλανδίας μαζί, μέχρι τον πολιτικό χωρισμό τους από τον Φίλιππο B’ της Ισπανίας, στα τέλη του 16ου αι. Αν αφεθούν κατά μέρος οι παλαιότερες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, που ανάγονται στην περίοδο της ρωμαϊκής κατάκτησης (από τις οποίες άλλωστε ελάχιστα λείψανα σώζονται), καθώς και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που εκδηλώθηκε για τη χρυσοχοΐα κατά την περίοδο της κυριαρχίας των Φράγκων στη Βραβάντη και τη μεγάλη ώθηση στην αρχιτεκτονική που δόθηκε επί της αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου, οι πρώτες εκδηλώσεις της φλαμανδικής τέχνης πρέπει να τοποθετηθούν στη ρομανική περίοδο, παράλληλα προς την οικονομική και πολιτική διαμόρφωση της περιοχής της Φλάνδρας. Στην αρχιτεκτονική επικράτησαν δύο ρυθμοί: ο ρυθμός του Μόσα, που εμφανίστηκε επάνω στον Μόσα, με ρηνανική επίδραση, και ο σκαλδικός, που διαδόθηκε στη ζώνη του Σκάλδη και είναι εμπνευσμένος από φραγκορομανικά πρότυπα. Τα σημαντικότερα μνημεία του ρυθμού του Μόσα βρίσκονται στη Λιέγη (Σεν Μπαρτελεμί), ενώ η μητρόπολη του Τουρνέ, της οποίας η κατασκευή άρχισε το 1141, με τους τέσσερις χαρακτηριστικούς πύργους της, γύρω από τον πύργο-φανό, είναι το αριστούργημα του σκαλδικού ρυθμού. Στις τρεις πύλες της μητρόπολης υπάρχουν ακόμα ενδιαφέροντα δείγματα των αρχών της γλυπτικής της Φλάνδρας. Μαζί με αυτά πρέπει να αναφερθούν τα κομψοτεχνήματα σε ελεφαντόδοντο του 11ου αι., τα χρυσαφικά και τα έργα σε μέταλλο του Ρενιέ ντε Iί (χάλκινη κολυμβήθρα του Σεν Μπαρτελεμί της Λιέγης, 1107-18), του Γκοντφρουά ντε Iί και τέλος του Νικολά ντε Βερντέν, ο οποίος εμφανίζει αναβιώσεις της κλασικής παράδοσης. Το σημαντικότερο δείγμα της ελάχιστα διαδεδομένης μνημειακής γλυπτικής σε πέτρα είναι η Παναγία του Ντομ Ρούπερτ (1150, Μουσείο Κούρτιους, Λιέγη). Στη ζωγραφική επιζούν λίγα μνημεία εμπνευσμένα από τη φραγκοβυζαντινή τέχνη: κύκλος νωπογραφιών με θέμα τη ζωή της Αγίας Αικατερίνης στη μητρόπολη του Τουρνέ (γύρω στο 1171-78) και μεταγενέστερες τοιχογραφίες με τη ζωή της Αγίας Μαργαρίτας και την Ουρανία Ιερουσαλήμ. Η γοτθική αρχιτεκτονική διαδόθηκε από τη Γαλλία και οφείλεται συχνά, όπως στα δείγματα των μοναστηριακών εκκλησιών της Λουβέν (1251), της Αμβέρσας και της Γάνδης (1240–70), στους δομινικανούς μοναχούς. Στο Τουρνέ και στην περιοχή του Σκάλδη επικράτησε η νορμανδική επίδραση (Σεν Κεντέν και χορός της μητρόπολης του Τουρνέ· Άγιος Νικόλαος της Γάνδης, 1200-50· Νοτρ- Νταμ- ντε Παμέλ στο Ουντενάαρντε, 1238-42). Στην περιοχή του Μόσα επικρατεί η βουργουνδική επίδραση (Παναγία του Ντινάν στο Βαλκούρ του 13ου αι., και Παναγία του Iί του 14ου αι.). Χαρακτηριστικά πρωτότυπα εμφανίζει ο γοτθικός ρυθμός της Βραβάντης, ο οποίος, αν και στις αρχές του 13ου αι. συνεχίζει να επηρεάζεται από τη Γαλλία στα μοναστήρια των κιστερκιανών του Βιλέ-λα Βιλ (1200-10) και του Βαλ Ντιε (1216), παρουσιάζει τοπικά χαρακτηριστικά στους τρούλους των εκκλησιών Σαιν Μισέλ-ε-Γκιντίλ και της Νοτρ-Νταμ-ντε-λα-Σαπέλ (δεύτερο μισό του 13ου αι.) των Βρυξελλών, για να αποκτήσει τελικά μεγάλη ανεξαρτησία στην αρχιτεκτονική του 14ου αι.: η εκκλησία των Μπεγκινάζ στο Λουβέν είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα. Toν 15o αι. η άνθηση του γοτθικού ρυθμού της Βραβάντης βρίσκεται στο αποκορύφωμά της· η εκκλησία του Aγίου Πέτρου στη Λουβέν είναι το αριστούργημά του, με αρχιτέκτονες τους Σιλπίς βαν ντερ Βορστ, Γιαν B’ Κέλντερμανς και Ματιέ ντε Λαγιάν. Η εκκλησία του Aγίου Πέτρου με τον έντονα κατακόρυφο τόνο της κατασκευής της και την άκρα ισορροπία των αναλογιών αποτελεί πρότυπο που διαδόθηκε ευρύτατα στο Βέλγιο, αλλά και στη Γαλλία. Η αστική αρχιτεκτονική, που δημιούργησε στο Τουρνέ το πιο τυπικό δείγμα σπιτιού με τριγωνικό τύμπανο (Maison de l’Étape, 13ος αι.) και το αρχαιότερο δείγμα beffroi (κοινοτικός πύργος) εκφράζει κατά τον 15o αι. τον πιο πρωτότυπο γοτθικό ρυθμό της Βραβάντης στα δημοτικά μέγαρα: ο Ζακ ντε Λαγιάν είναι ο αρχιτέκτονας του δημοτικού μεγάρου των Βρυξελλών (1449-55). Ο φλογόμορφος γοτθικός ρυθμός με τον πλούτο των εντυπωσιακών λεπτών διακοσμήσεών του διατηρήθηκε και τον 16o αι. στα δημοτικά μέγαρα της Γάνδης (έργο του Ρομπού B’ Κέλντερμανς και του Ερμάν ντε Βαγκεμάκερε) και του Ουντενάαρντε (έργο του Ανρί Βαν Πέεντε). Γαλλική επίδραση έχουν οι Φλαμανδοί γοτθικοί γλύπτες, ώστε να θεωρούνται καθαρά οι μεγαλύτεροι εκπρόσωποι του γαλλικού υστερογοτθικού ρυθμού. Περισσότερο πρωτότυπη είναι η γοτθική γλυπτική της Βραβάντης, που αντιδρά στη γαλλική επίδραση, τονίζοντας τον ρεαλισμό της ανθρώπινης μορφής και του oλογλύφου. Αξιόλογος καλλιτέχνης είναι ο γλύπτης Βάλτερ Πανς και το περιφημότερο έργο του το άγαλμα της Παναγίας στη Νοτρ Νταμ-ο-Λακ του Τιρλεμόν (1362). Αλλά τα σημαντικότερα επιτεύγματα προς τη ρεαλιστική κατεύθυνση και ποιοτικά εξαιρετικά ήταν, στα τέλη του 14ου αι. και στις αρχές του 15ου, τα έργα του Κλάους Σλούτερ, ιδρυτή της βουργουνδικής σχολής. Ο ρεαλισμός του Σλούτερ εγκαινιάζει μια συνεχώς βραδύτερη αναζήτηση ψυχολογικού χαρακτηρισμού, όχι μόνο στο πεδίο της γλυπτικής, αλλά και της ζωγραφικής. Η μεγαλύτερη συμβολή των Φλαμανδών τον 14o αι. (εκτός από τα προϊόντα των βιοτεχνιών τους, τα περίφημα χαλιά του Eνό, της Βραβάντης και της Φλάνδρας) στην τέχνη είναι η μικρογραφία, που άνθησε στις πιο καλλιεργημένες αυλές της Ευρώπης και ευνοήθηκε από τη γενναιοδωρία των πριγκίπων και την εξαφάνιση των τοιχογραφιών στις γοτθικές μητροπόλεις. Μέσα στο κλίμα αυτό δημιουργήθηκαν οι Πολύ πλούσιες ώρες του δούκα ντε Μπερί των αδελφών Λεμπούρ (Μουσείο Κοντέ, Σαντιγί), από τις οποίες δεν λείπουν οι ζωγραφικές επιρροές της βόρειας Ιταλίας, της Φλωρεντίας και της Σιένα και οι οποίες μπορούν ίσως να θεωρηθούν ως προϊστορία της μεγάλης φλαμανδικής ζωγραφικής του 15ου αι. Ο 15ος αι. είναι ο χρυσός αιώνας της φλαμανδικής τέχνης και μέσα στην ευρωπαϊκή ζωγραφική έχει θέση όμοια με τον 15o αι. της φλωρεντινής ζωγραφικής, παρά τις μεγάλες διαφορές που υπάρχουν στη βάση των δύο αντιλήψεων: η φλωρεντινή ζωγραφική, περισσότερο διανοητική, ανακάλυψε στην προοπτική το ρυθμιστικό στοιχείο του πραγματικού και τη χρησιμοποίησε ως μέσο κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση. Από πλευράς της η φλαμανδική ζωγραφική, περισσότερο εμπειρική, θεωρούσε την προοπτική ως μέσο νατουραλιστικής αναζήτησης, ανακάλυψης της λεπτομέρειας και ανάλυσης του κόσμου, όπου άνθρωπος και φύση συμβιούν κατά τρόπο που αποκλείει την υπεροχή του ενός πάνω στο άλλο. Παρά τις διαφορές αυτές, που δεν απέκλειαν ωστόσο ανταλλαγές και σχέσεις μεταξύ των δύο πολιτισμών, η φλαμανδική και η φλωρεντινή αναγέννηση είχαν κοινή ιστορική μοίρα: να προαναγγείλουν και να αντιπροσωπεύσουν στις χώρες τους την προοδευτική όψη του πολιτισμού της εποχής. Η ζωγραφική διαδραματίζει τον σημαντικότερο ρόλο στην τέχνη του φλαμανδικού 15ου αι. και η σχολή της Μπριζ, που ιδρύθηκε από τον Γιαν βαν Άικ, αντιπροσωπεύει τις λαμπρές αρχές της και συγχρόνως τα μεγαλύτερα επιτεύγματά της. Η απήχηση της τέχνης του βαν Άικ ξεπέρασε τα περιφερειακά σύνορα της σχολής και επηρέασε την τέχνη των άλλων χωρών. Ο Πέτρους Κρίστους είναι ο αμεσότερος οπαδός του. Στις Βρυξέλλες, αντίθετα, ο Ρογήρος βαν ντερ Βάιντεν (που εργάστηκε εκεί από το 1435) στράφηκε σε μια έντονα δραματική ερμηνεία της εικόνας και ίδρυσε μια σχολή που διατήρησε τα χαρακτηριστικά της τέχνης του έως τους πιο μακρινούς συνεχιστές του. Στη Λουβέν, ο Ντιρκ Μπόουτς, ολλανδικής καταγωγής, τοποθετείται με τη ζωγραφική του μεταξύ της αριστοκρατικής κομψότητας του βαν Άικ και του ωμού ρεαλισμού του βαν ντερ Βάιντεν και του βαν ντερ Χους, από τους οποίους ο τελευταίος εργάστηκε στη Γάνδη. Στην Μπριζ, στο δεύτερο μισό του 15ου αι., ο Χανς Μέμλινγκ και ο Γκέραρντ Ντάβιντ είχαν πολλούς πελάτες από την πλούσια αστική τάξη: στα έργα τους, με την ήρεμη και πυκνή γλώσσα, επαναλαμβάνονται οι αρχαϊκότερες αξίες της φλαμανδικής ζωγραφικής του πρώτου μισού του αιώνα. Μέσα στο κλίμα μιας κοινωνίας όπου η τάξη των εμπόρων και των τραπεζιτών κρατούσε στα χέρια της την οικονομική δύναμη της χώρας, ήταν φυσικό να σημειώσει επιτυχία η φορητή εικόνα και η προσωπογραφία, στην οποία ο βαν Άικ έδωσε την πρώτη ισχυρή ώθηση με τον λαμπρό πίνακα του Zεύγους Αρνολφίνι. Η προσωπογραφία γίνεται το πιο φημισμένο είδος του φλαμανδικού 15ου αι. και με τον Πέτρους Κρίστους και τον Ρογήρο βαν ντερ Βάιντεν στρέφεται προς ψυχολογικές αναλύσεις που δεν είχαν προηγούμενο στην τέχνη. Η μετανάστευση πολλών Φλαμανδών καλλιτεχνών στην Ιταλία κατά τον 16o αι., έπειτα από τη θρησκευτική κρίση που αναστάτωσε τις Κάτω Χώρες, ευνόησε τις σχέσεις των δύο χωρών: με την επίδραση της ιταλικής Αναγέννησης η φλαμανδική παράδοση ανανεώθηκε. Η Αμβέρσα έγινε το κέντρο διάδοσης του ιταλίζοντος μανιερισμού: εκεί εργάστηκαν οι γλύπτες Ζαν ντε Μπουλόν (Τζαμπολόνια), Ζακ Ντιμπρέκ, οι ζωγράφοι Κεντέν Μετσίς και Φρανσουά Φλόρις, ενώ η αρχιτεκτονική ταλαντεύεται μεταξύ της περίκομψης γοτθικής διακοσμητικής του ντε Βρίιντ (αρχιτέκτονα του Δημαρχείου) και των πιο ελεύθερων μορφών της ιταλικής Αναγέννησης, που υποστήριξε δραστήρια ο Ντονάτο ντε Μπόνι του Μπέργκαμο (που εργάστηκε στην Αμβέρσα από το 1543 έως το 1550). Παράλληλα με το κίνημα της ιταλικής επίδρασης, δεν έσβησε η φλέβα του καθαρά φλαμανδικού ρεαλισμού, που βρήκε, στην ίδια την Αμβέρσα, στον Μπρέγκελ, τον μεγαλύτερο ζωγράφο του: ανθρώπινος και σαρκαστικός, απροσδόκητα απαισιόδοξος και μοιρολατρικός, ερμηνεύει με απόλυτα νέο πνεύμα, που δεν απέχει πολύ από τη φιλοσοφία του Έρασμου (που βρισκόταν επίσης στην Αμβέρσα), τη ζωή του λαού και των χωρικών, την τρελή μοίρα του ανθρώπου που κινείται μέσα σε έναν μαγεμένο κόσμο, μέσα σε ένα ονειρώδες τοπίο, κάτω από την αργή εναλλαγή των εποχών. Στην προσωπογραφία διακρίθηκαν περίφημοι καλλιτέχνες: ο Μπάρεντ βαν Όρλεϊ, ο Γιόος βαν Κλέβε, ο Μετσίς, ο Γιαν Γκόσαρτ. Την ίδια εποχή γεννήθηκε η τοπιογραφία, ως αυτόνομο είδος, με τον Γιόακιμ Πατινιέρ. Ο 17ος αι. χαρακτηρίζεται από την τέχνη του Πιέτερ Πάουλ Ρούμπενς, ενός από τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους ζωγράφους. Από τη γοητεία των πινάκων του Ρούμπενς, που αποκαλύπτουν με την πληρότητα του φωτός, της μορφής και του χρώματος έναν αισθησιακό και παγανιστικό κόσμο, δεν κατόρθωσαν να μείνουν ανεπηρέαστοι ούτε οι ζωγράφοι ούτε οι γλύπτες. Στα έργα όμως των τελευταίων υπάρχουν κλασικές και μπαρόκ απηχήσεις, όπως στα γλυπτά του Φρανσουά Ντικενουά, καλλιτέχνη με διεθνή φήμη. Μεταξύ των πιο προικισμένων ζωγράφων συγκαταλέγεται ο Άντονι βαν Ντάικ, που απαλύνει τη μεγαλοστομία του δεξιοτέχνη με πιο κομψές και πιο αριστοκρατικές μορφές. Πλάι στους οπαδούς του Ρούμπενς, οι ζωγράφοι νεκρών φύσεων (Φρανς Σνάιντερς, Πάουλ ντε Βος, Γιαν Φάιτ κλπ.) και λουλουδιών (Γιαν Μπρέγκελ των Βελούδων, Άμπρααμ Μπρέγκελ κλπ.) δημιουργούν έργα για να στολίσουν τα σπίτια των αστών εμπόρων. Η ρωπογραφική ζωγραφική αναπτύσσεται με την επίδραση του Ολλανδού Πέτερ βαν Λάαρ του Απλοϊκού (Άντριεν Μπρόουερ, Ντάβιντ Τένιερ ο Νεότερος). Η τέχνη του Καραβάτζιο επέδρασε σχεδόν σε όλους τους Φλαμανδούς ζωγράφους, που έστρεψαν τον εντυπωσιακό φωτισμό του Ιταλού ζωγράφου σε ευκολότερες λύσεις νυχτερινού φωτός. Ο Γάκομπ Γιόρνταανς πραγματοποίησε μια σύνθεση διαφορετικών πειραματισμών, από τον Ρούμπενς έως τον Καραβάτζιο. Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική είναι σχεδόν αποκλειστικά ιησουίτικη και συνδέεται με το ρωμαϊκό πρότυπο της εκκλησίας του Ιησού (Άγιος Κάρολος Βορομαίος στην Αμβέρσα, Άγιος Λούπος στο Ναμίρ), ενώ στην αστική αρχιτεκτονική διακρίνεται η ομάδα των μεγάρων που πλαισιώνουν τη μεγάλη πλατεία των Βρυξελλών· εντυπωσιακά δημιουργήματα, που διατηρούν, στα λεπτομερειακά και πυκνά διακοσμητικά στοιχεία, ζωντανή την ανάμνηση των γοτθικοφλαμανδικών θεμάτων, που μεταμορφώθηκαν σε εικόνες μπαρόκ. Με τον 17o αι. μπορεί να πει κανείς πως τερματίστηκε η περίοδος της φλαμανδικής τέχνης. Ο 18ος είναι ένας νεκρός αιώνας, όπου ξεπέφτουν στον ακαδημαϊσμό τα δείγματα της αρχιτεκτονικής και της γαλλικής και αυστριακής γλυπτικής rocaille. Στη ζωγραφική οι πιο ζωντανοί και αυθόρμητοι είναι όσοι καλλιτέχνες παραμένουν πιστοί στην παράδοση του Ρούμπενς. Η διαμονή του μεγάλου Γάλλου ζωγράφου Ζακ-Λουί Νταβίντ στις Βρυξέλλες (όπου πέθανε το 1825) συνετέλεσε στην επιβίωση της νεοκλασικής τεχνοτροπίας έως το 19o αι. Τώρα όμως η χώρα προχωρεί προς την πολιτική της ανεξαρτησία και με τη νέα αυτή πολιτική συνείδηση παρουσιάζεται η κυρίως βελγική τέχνη. Για τη φλαμανδική λογοτεχνία και μουσική, εξαιτίας της αμοιβαίας επίδρασης και εξάρτησης ολλανδικής και φλαμανδικής λογοτεχνίας και μουσικής, βλ. λ. Ολλανδία (Λογοτεχνία, Μουσική). «Πορτρέτο γυναίκας»: πίνακας του Ρογήρου βαν ντερ Βάιντερ (Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο). Ταπισερί της σειράς «Το κυνήγι του Μαξιμιλιανού», έργο εργαστηρίου των Βρυξελλών. Τα υφαντά του είδους αυτού είναι εξαίρετης τεχνικής. Ο καθεδρικός ναός της Αμβέρσας. Η εκκλησία του Αγίου Μαρτίνου στη Γάνδη, του 16ου αι. είναι από τα επιβλητικότερα δείγματα γοτθικών ναών ρυθμού βασιλικής. Μικρογραφία εμπνευσμένη από αφηγηματικό ερωτικό ποίημα του 15ου αι., αξιόλογο έργο άγνωστου καλλιτέχνη (Βιβλιοθήκη του Ναυαρχείου, Παρίσι).